پژوهشگاه دانش‌هاي بنيادي مؤسسه‌اي وابسته به وزارت علوم، تحقيقات، و فناوري است که در سال 1368 با نام «مرکز تحقيقات فيزيک نظري و رياضيات» تأسيس شد و هدف اولية آن پيشبرد پژوهش و نوآوري در اين دو رشته، و ضمناً فراهم آوردن الگويي بود که به ترويج و اعتلاي فرهنگ پژوهش در سطح کشور کمک کند. مرکز فعاليت خود را با 3 هستة تحقيقاتي در فيزيک نظري و 3 هستة تحقيقاتي در رياضيات و با امکاناتي اندک آغاز کرد ولي به تدريج با توسعة امکانات و جذب دانشوراني از رشته‌هاي ديگر، فعاليت آن به حيطه‌هاي ديگري گسترش يافت و در سال 1376 نام آن به «پژوهشگاه دانش‌هاي بنيادي» تغيير کرد. اين پژوهشگاه در حال حاضر با 8 پژوهشکده در زمينه‌هاي گوناگون علوم بنيادي و برخورداري از زيرساخت‌ها و امکانات لازم (شبکة الکترونيکي، کامپيوتر، آزمايشگاه‌ها، و کتابخانة مجهز و روزآمد) که دائماً هم رو به توسعه است، حضور فعالي در جريان پژوهشي کشور در اين دانش‌ها دارد. شرح وظايف و نوع فعاليت‌هاي پژوهشگاه در سطور آينده خواهد آمد ولي در يک نگاه کلي به تجربة بيست‌سالة فعاليت پژوهشگاه سه ويژگي بارز در اين تجربه مشهود است: اول، کميت و کيفيت تحقيقات انجام‌شده در اين نهاد، يعني کثرت تعداد مقاله‌هاي پژوهشي چاپ‌شدة آن در مجله‌هاي علمي معتبر و تعداد استنادها به آنها؛ دوم، نوعي مديريت پويا در امر پژوهش که مي‌تواند الگويي براي مؤسسات تحقيقاتي باشد يعني مديريتي براساس «محوريت محقق»، «استقلال مديريتي واحدهاي پژوهشي»، و «انعطاف‌پذيري در تأسيس وانحلال آنها»؛ سوم، نگرش «ملي» پژوهشگاه که تقويت جريان کلي پژوهش در کشور مدّنظر داشته است. همکاري با مراکز پژوهشي ديگر و دانشگاه‌ها به صورت‌هاي مختلف وارائة انواع تسهيلات به پژوهشگران آنها همواره جزئي از روال کار پژوهشگاه بوده است. ابتکار پژوهشگاه در ايجاد شبکة ارتباطي الکترونيکي (به نام شبکة علمي‌ـ‌تحقيقاتي ايران يا ايرانت) در سال 1371، که به تدريج و براي اولين بار مراکز علمي‌ـ‌تحقيقي و دانشگاه‌هاي ايران را به يکديگر و به جهان علم در خارج مربوط ساخت، و اهتمام پژوهشگاه به اجراي طرح‌هاي ملي، مانند رصدخانة ملي ايران و شتابگر ملي، از جلوه‌ها و ثمرات اين نگرش ملي است.



وظايف و فعاليت‌ها



1. انجام تحقيقات در زمينه‌هاي مرتبط با موضوع تأسيس پژوهشگاه به طور مستقل و يا با همکاري مراکز علمي و پژوهشي داخل و خارج کشور؛



2. ايجاد ارتباط فعال و سازنده با ساير مؤسسات و جوامع علمي و پژوهشي در داخل و خارج از کشور از طريق برگزاري انواع همايش‌ها، مبادلة محقق و اجراي طرح‌هاي مشترک؛



3. همکاري با دانشگاه‌ها و مراکز آموزش عالي و مؤسسات پژوهشي کشور و ساير نهادها در راستاي پيشبرد اهداف موضوع تأسيس پژوهشگاه از طريق ارائة تسهيلات مختلف، پذيرش طرح‌هاي تحقيقاتي، ايجاد امکان گذراندن فرصت‌هاي مطالعاتي در پژوهشگاه؛



4. ايجاد زمينه‌هاي مناسب براي جذب دانشمندان و پژوهشگران ايراني؛



5. کمک به پرورش محقق در زمينه‌هاي موضوع تأسيس از طريق داير کردن دوره‌هاي تحصيلات تکميلي و اعطا کمک هزينة تحصيلي؛



6. نشر و ترويج يافته‌هاي علمي در زمينه‌هاي فعاليت پژوهشگاه از طريق انتشار کتب و نشريات و تشکيل تجمعات پژوهشي و آموزشي؛



7. ارائة خدمات علمي و فني در چارچوب فعاليت‌هاي پژوهشگاه؛



8. بررسي و شناسايي نيازهاي پژوهشي در زمينة دانش‌هاي بنيادي؛



9. تأسيس مرکز خدمات شبکه‌اي با هدف برقراري ارتباطات شبکه‌اي جهت ارائة خدمات به پژوهشگاه و ساير مراکز علمي و پژوهشي و متقاضيان ديگر و همچنين تلاش براي توسعة فنون مربوط به شبکه در کشور.



ارکان پژوهشگاه

ارکان پژوهشگاه عبارت‌اند از هيئت امنا، رئيس، و شوراي پژوهشگاه. رياست پژوهشگاه از آغاز تأسيس تاکنون به عهدة دکتر محمد جواد ا. لاريجاني بوده است.



ساختار پژوهشي

بخش‌هاي تحقيقاتي پژوهشگاه متشکل از پژوهشکده‌ها و مراکز تحقيقاتي وابسته است. پژوهشکده‌ها. در حال حاضر، پژوهشگاه شامل 8 پژوهشکده است.



• پژوهشکدة ذرات و شتابگرها

• پژوهشکدة رياضيات

• پژوهشکدة علوم شناختي

• پژوهشکدة علوم کامپيوتر

• پژوهشکدة علوم نانو

• پژوهشکدة فلسفة تحليلي

• پژوهشکدة فيزيک

• پژوهشکدة نجوم



اين پژوهشکده‌ها طبق اساسنامة پژوهشگاه از استقلال داخلي برخوردارند.